Trang 34
Yêu cầu cần đạt
• Hiểu thế nào là chuyển thể tác phẩm văn học.
• Biết cách tìm hiểu, giới thiệu, thuyết trình về một tác phẩm nghệ thuật được chuyển thể từ văn học.
• Nêu được ý tưởng và cách thức tiến hành chuyển thể một tác phẩm văn học.
TRI THỨC TỔNG QUÁT
Chuyển thể và chuyển thể tác phẩm văn học
Với tư cách là một loại hình nghệ thuật, văn học có mối quan hệ sâu sắc với kiến trúc, hội hoạ, điêu khắc, âm nhạc, sân khấu, điện ảnh,... Có rất nhiều biểu hiện chứng tỏ sự tồn tại của mối quan hệ này, trong đó, không thể không nói đến những biểu hiện đặc thù xoay quanh hiện tượng chuyển thể tác phẩm văn học.
Chuyển thể là "kể” lại câu chuyện (bao gồm lịch sử, sự kiện, nhân vật,... hay chỉ đơn thuần là một ý tưởng, cảm xúc, cảm giác,...) mà tác phẩm gốc đã thể hiện bằng ngôn ngữ riêng của một loại hình nghệ thuật khác. Hiện tượng chuyển thể cho thấy lịch sử của văn học – nghệ thuật là một quá trình tái tạo, sáng tạo không ngừng với sự tương tác tích cực giữa các loại hình sáng tác, trong đó, nổi bật lên là việc các nghệ sĩ thường xuyên đưa ra cách diễn giải mới mẻ về những câu chuyện tưởng chừng đã cũ.
Chuyển thể tác phẩm văn học là thuật ngữ có sự biến động về nội dung trong quá trình sử dụng. Ban đầu, nó chỉ được dùng để nói về việc chuyển tác phẩm văn học thành một vở kịch trên sân khấu hoặc một bộ phim trên màn ảnh. Về sau, nội hàm của thuật ngữ được mở rộng. Theo đó, việc chuyển hệ thống kí hiệu ngôn từ trong tác phẩm văn học thành hệ thống kí hiệu riêng của điêu khắc, hội hoạ, âm nhạc,... cũng được xếp vào hiện tượng chuyển thể tác phẩm văn học.
Theo một số công trình nghiên cứu về chuyển thể, việc chuyển thể tác phẩm văn học đã được thực hiện từ thời xa xưa, mặc dù lúc đó thuật ngữ này chưa xuất hiện. Khi Hô-me-rơ tạo ra các trường ca I-li-át (lliad) và Ô-đi-xê từ các câu chuyện truyền miệng thời cổ đại, khi La Quán Trung viết tiểu thuyết chương hội Tam quốc chí thông tục diễn nghĩa dựa trên các bản kể của những người kể chuyện rong, khi các nhân vật trong tích truyện dân gian Việt Nam như thằng Bờm, Thị Kinh, Thị Mẫu bước lên sân khấu chèo và tuồng,... chúng ta đã có thể quan sát thấy các yếu tố của hiện tượng chuyển thể.
Trang 35
Đến thời kì hiện đại, khi ranh giới giữa các loại hình nghệ thuật ngày càng biến động, nhòe mờ, chồng lấn, khi nhu cầu tiếp cận và thưởng thức nghệ thuật của đại chúng ngày càng phát triển thì hoạt động chuyển thể thực sự đứng trước rất nhiều cơ hội sáng tạo, đổi mới. Ngày nay, nói đến chuyển thể tác phẩm văn học, ngoài sân khấu, điện ảnh, âm nhạc, hội họa, điêu khắc, người ta còn có thể nghĩ tới khả năng của các loại hình nghệ thuật hoặc các sinh hoạt mang tính nghệ thuật khác như nhiếp ảnh, nghệ thuật thị giác, nghệ thuật sắp đặt, trò chơi điện tử, công viên chủ đề,...
Như vậy, việc tìm hiểu về hiện tượng chuyển thể có liên quan đến khoa học liên ngành và khoa học văn hoá. Khi thưởng thức, tìm hiểu vấn đề chuyển thể văn học, cần đặt tác phẩm văn học và tác phẩm chuyển thể bên cạnh nhau trong một bối cảnh lịch sử và bối cảnh văn hoá cụ thể.
Các phương thức chuyển thể tác phẩm văn học
Thật khó đưa ra một "công thức chung" của chuyển thể tác phẩm văn học. Tuy nhiên. ở mức độ khái quát nhất, có thể nói về hai phương thức chuyển thể phổ biến là chuyển thể bám sát tác phẩm gốc và chuyển thể ít bám sát tác phẩm gốc. Một bộ phim được coi là chuyển thể bám sát tác phẩm văn học nếu nó vẫn giữ nguyên tử cốt truyện, tình tiết, nhân vật,... đến các vấn đề được đặt ra, các chủ đề của tác phẩm gốc, chỉ thay ngôn ngữ văn học bằng ngôn ngữ điện ảnh. Trong khi đó, một bộ phim được coi là chuyền thể ít bám sát tác phẩm văn học nếu nó chủ động làm thay đổi những yếu tố trên nhằm đến các mục tiêu nhất định. Tuỳ theo mức độ thay dổi mà chúng ta gọi bộ phim đó là bộ phim chuyển thể cải biên hay chuyển thể mô phỏng (đều thuộc phương thức chuyển thể ít bám sát tác phẩm gốc). Các yếu tố thường gây chú ý khi chuyển thể tác phẩm văn học: chủ đề, nhân vật, không gian và thời gian, điểm nhìn, kết cấu.
Tác phẩm văn học và tác phẩm nghệ thuật chuyển thể
Tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh chuyển thể
Mối quan hệ khăng khít giữa điện ảnh và văn học đã được thể hiện rõ nét từ những năm cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Mối quan hệ này đã phát triển một cách sâu sắc và đi theo các chiều hướng đa dạng cùng với sự phát triển của công nghệ và văn hoá đại chúng. Ngày nay, những tác phẩm điện ảnh được chuyển thể từ tác phẩm văn học không những tăng nhanh về số lượng mà còn ngày càng trở nên dễ tiếp cận hơn với người thưởng thức.
Giữa hai loại hình văn học và điện ảnh có nhiều điểm tương đồng: thích hợp với việc “kể chuyện" (tự sự); có tính tổng hợp cao trong việc tái hiện cuộc sống. Tuy nhiên, nếu văn học “kể chuyện" bằng ngôn từ thì điện ảnh kể chuyện" chủ yếu bằng hình ảnh và âm thanh. Cách người đọc hay người xem thưởng thức văn học và điện ảnh cũng rất khác nhau. Ví dụ, đọc văn bản văn học thường cần nhiều thời gian hơn xem phim.
Trang 36
Để thưởng thức và phân tích được tác phẩm điện ảnh chuyển thể từ văn học, cần làm quen với một số khái niệm thường gặp trong ngôn ngữ phê bình điện ảnh. Bên cạnh những khái niệm như: đề tài, chủ đề, cốt truyện, nhân vật, diểm nhìn,... được sử dụng trong cả văn học, điện ảnh và nhiều loại hình nghệ thuật khác, còn có những khái niệm riêng của điện ảnh: dàn cảnh, cảnh quay, góc quay, toàn cảnh, cận cảnh, trung cảnh, lia máy, đảo hướng, dựng phim,...
Tác phẩm điện ảnh có thể được xây dựng từ việc chuyển thể các tác phẩm văn học thuộc nhiều thể loại khác nhau như thơ ca, kịch, truyện ngắn, tiểu thuyết,... Chẳng hạn: phim điện ảnh Long thành cầm giả ca của đạo diễn Đào Bá Sơn được chuyển thể từ bài thơ cùng tên của Nguyễn Du, phim điện ảnh Rô-mê-ô và Giu-li-ét (Romeo and Juliet) của đạo diễn Phran-cô Giép-phi-re li (Franco Zeffirelli) được chuyển thể từ vở kịch Rô-mê-ô và Giu-li-ét của Uy-li-am Sếch-xpia (William Shakespeare), bộ phim điện ảnh Tro tàn rực rỡ của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên được chuyển thể từ hai truyện ngắn Tro tàn rực rỡ và Củi mục trôi về của Nguyễn Ngọc Tư,... Đặc biệt, tiểu thuyết là thể loại có nhiều "duyên nợ" nhất với điện ảnh. Điểm gặp nhau giữa tiểu thuyết và điện ảnh là cả hai đều chú trọng đến kết cấu trần thuật. Có thể thấy rõ điều này khi xem bộ phim ca nhạc Những người khốn khổ của đạo diễn Tôm Húp-pơ (Tom Hopper) được chuyển thể từ tiểu thuyết Những người khốn khổ của Vích-to Huy-gô.
Chuyển thể văn học giờ đây đã được coi là một hiện tượng tất yếu của mọi nền điện ảnh, đồng thời cũng là một phương thức dựng phim quan trọng. Giải Ốt-xca (Oscar) có hạng mục Kịch bản chuyển thể hay nhất. Nhiều tác phẩm văn học bán chạy được chuyển thể thành phim nhanh chóng, thu hút sự chú ý của cả giới văn học, giới điện ảnh lẫn độc giả
và khán giả. Việc những tác phẩm văn học kinh điển được các nhà làm phim lựa chọn để chuyển thể theo nhiều cách khác nhau đã trở thành hiện tượng phổ biến.
Tác phẩm văn học và tác phẩm hội hoạ chuyển thể
Những tác phẩm hội hoạ lâu đời nhất chính là những hình vẽ trong hang động thời nguyên thuỷ. Bề mặt đồ và tranh có thể là giấy, vải, gỗ, gốm, kính, tường,.. Chất liệu để vẽ tranh có thể là chì, bột màu, màu nước, sơn dầu, sơn mài,... Hiện nay, hội hoạ ngày càng trở nên da dạng, nhất là với sự phát triển của hội hoạ số (digital painting). Có nhiều trường phái hội hoạ: lãng mạn, hiện thực, ấn tượng, điểm sắc, biểu hiện, lập thể, dã thú, tượng trưng, siêu thực, trừu tượng,...
Nếu văn học là nghệ thuật của thời gian thì hội hoạ là nghệ thuật của không gian (theo một cách phân loại tương đối). Thế mạnh của văn học là diễn tả một quá trình, còn thể mạnh của hội hoạ là khắc hoạ một khoảnh khắc. Văn học dùng ngôn từ để "kể" câu chuyện, còn hội hoạ dùng đường nét, màu sắc tác động trực tiếp vào thị giác để miêu tả đối tượng hay biểu đạt ý niệm. Do vậy, trong số các yếu tố của tác phẩm văn học, nhân vật và sự kiện thường được sử dụng như là nguồn cảm hứng và đề tài cho tác phẩm hội hoạ. Chẳng hạn, nhân vật Đôn Ki-hô-tê (Don Quijote) trong tiểu thuyết
Trang 37
Đôn Ki-hô-tê – Nhà quý tộc tài ba xứ Man-tra (Mantra) của Xéc-van-tét (Cervantes) đã trở thành cảm hứng cho loạt tranh khắc gỗ của Guy-xta-vơ Đô-rê (Gustave Doré); nhiều cảnh trong truyện Dế Mèn phiêu lưu kí của Tô Hoài đã được tái hiện trong tranh của các hoạ sĩ như Ngô Mạnh Lân, Trương Qua, Tạ Huy Long,... Để thưởng thức và hiểu một tác phẩm hội hoạ chuyển thể, cần nắm vững các khái niệm như bố cục, màu sắc, hoà sắc, hình, khối, nét,...
Tác phẩm văn học và tác phẩm âm nhạc chuyển thể
Âm nhạc chuyển tải cảm xúc và suy nghĩ của con người qua âm thanh. Các yếu tố như cao độ, nhịp điệu và âm điệu được kết hợp với nhau, khiến mỗi bài hát, bản nhạc có hình thức riêng và khả năng thể hiện những thông điệp khác nhau. Âm nhạc có một lịch sử lâu dài và phong phú, với nhiều trường phái, phong cách đa dạng. Có thể chia âm nhạc thành hai loại: thanh nhạc và khí nhạc. Nếu thanh nhạc là âm nhạc gắn với lời bài hát (ca từ) thì khí nhạc là âm nhạc gần với các loại nhạc cụ (chỉ được thể hiện thông qua các nhạc cụ). Để sáng tạo và trình diễn âm nhạc, cần có sự tham gia của các nhạc sĩ, nhà soạn nhạc, nhạc công và ca sĩ.
Cả văn học và âm nhạc đều được xem là nghệ thuật của thời gian. Tuy nhiên, nếu văn học “kể” câu chuyện bằng ngôn từ thi âm nhạc "kể" câu chuyện bằng giai điệu, tiết tấu. Các đặc trưng loại hình trên khiến cho hình tượng trong văn học thường ít nhiều có tính xác định, còn hình tượng trong âm nhạc (nhất là trong tác phẩm khi nhạc lại thường có tính bất định, mơ hồ. Chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm âm nhạc là điều thưởng thấy trong lịch sử chuyển thể. Người ta có thể sử dụng tác phẩm văn học (toàn thể hoặc trích đoạn) như nguồn cảm hứng sáng tác bài hát, bản nhạc. Đó là trường hợp vở opera Chim hoạ mi của I-go Xtra-vin-xki (Igor Stravinsky) được xây dựng dựa trên “truyện cổ tích" cùng tên của An-đéc-xen (Andersen); vở opera Người con gái viên đại úy của Xê-da Quây (César Cui) được viết và dàn dựng dựa vào cuốn tiểu thuyết lịch sử cùng tên của Pu-skin (Pushkin);... Nói về việc lựa chọn toàn bộ hay một phần bài thơ để phổ nhạc, có thể nhớ đến trường hợp Hữu Xuân và Phan Huỳnh Điều sáng tác ca khúc Thuyền và biển dựa trên bài thơ cùng tên của Xuân Quỳnh; Nguyễn Đình Bảng sáng tác ca khúc Thời hoa đỏ dựa trên bài thơ cùng tên của Thanh Tùng;...
Tác phẩm văn học và kịch bản sân khấu chuyển thể
Hiện tượng chuyển thể tác phẩm văn học thành kịch bản sân khấu không còn xa lạ với giới nghiên cứu và công chúng. Nhiều tác phẩm văn học kinh diễn của Việt Nam và thế giới đã bước từ trang sách lên sân khấu không chỉ một lần, như Tam quốc chí thông tục diễn nghĩa của La Quán Trung, Truyện Kiều của Nguyễn Du, Những người khốn khổ của Vích-to Huy-gô,... Để nắm được một số kiến thức lí thuyết về vấn đề này, cần xem lại nội dung có liên quan đã được trình bày trong sách giáo khoa Chuyên đề học tập Ngữ văn 10.
