Trang 4
Yêu cầu cần đạt
• Biết các yêu cầu và cách thức nghiên cứu một vấn đề văn học hiện đại.
• Biết viết báo cáo nghiên cứu về một vấn đề văn học hiện đại.
• Vận dụng được một số hiểu biết từ chuyên đề để đọc và viết về văn học hiện đại.
• Biết thuyết trình về một vấn đề văn học hiện đại đã tìm hiểu.
TRI THỨC TỔNG QUÁT
Khái niệm văn học hiện đại
Có nhiều cách hiểu khác nhau về khái niệm văn học hiện đại. Thứ nhất, văn học hiện đại là một thời đại văn học, phân biệt với văn học trung đại. Giới nghiên cứu vẫn chưa thống nhất về thời điểm ra dời của văn học hiện đại, song nhiều học giả cho rằng, ở phương Tây, văn học hiện đại manh nha từ thời Phục hưng (thường được gọi là hiện đại sơ kì), bắt đầu định hình rõ nét về tư tưởng và đường hướng vận động từ khoảng thế kỉ XVIII – XIX. Từ đây, văn học bước sang một giai đoạn mới, thoát khỏi những khuôn mẫu của văn học trung đại, đề cao cá tính, chú trọng cách tân về hình thức nghệ thuật, phát triển với một nhịp độ đặc biệt mau lẹ, dẫn đến sự thay thế liên tục của các trào lưu, trường phái văn học như: chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa tượng trưng, chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa hiện đại, chủ nghĩa hậu hiện đại,... Ở Việt Nam, văn học bước sang quỹ đạo hiện đại từ đầu thế kỉ XX và chính thức khẳng định sự tồn tại từ thập niên ba mươi của thế kỉ XX, với sự ra đời của các "dòng" văn học như lãng mạn, hiện thực. Thứ hai, văn học hiện đại là một trào lưu văn học (được gọi là văn học hiện đại chủ nghĩa) hình thành ở phương Tây vào cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX và phát triển đặc biệt mạnh mẽ vào những năm sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất, với đặc trưng là cảm quan bất an, bi đát và hoài nghi sâu sắc về con người; áp dụng phổ biến các thủ pháp nghệ thuật như ám dụ, kết cấu phân mảnh, kĩ thuật dòng ý thức,... Thứ ba, văn học hiện đại có thể được hiểu như một khuynh hướng nghệ thuật, nhằm chỉ tinh chất cách tán, phá bỏ khuôn mẫu, giải phóng
Trang 5
cá tính trong văn chương. Hiểu theo nghĩa này, có thể nói, khuynh hướng hiện đại đã xuất hiện thấp thoảng trong các tác phẩm văn học trước thời kì hiện đại, ví dụ như truyện ngắn của Bô-ca-xi-ô (Boccaccio) ở Ý, tiểu thuyết của Ra-bơ-le (Rabelais) ở Pháp: tiểu thuyết của Nguyễn Trọng Quản, Hoàng Ngọc Phách ở Việt Nam. Trong chuyên đề này, văn học hiện đại được hiểu theo nghĩa một thời đại văn học.
Đặc trưng của văn học hiện đại
– Ý thức về cá tính và phong cách cá nhân: Một trong những đặc trưng quan trọng nhất của văn học hiện đại là sự đề cao cá tính. Khác với văn học trung đại, văn học hiện đại khẳng định tiếng nói của cái tôi, cái riêng như một cá thể duy nhất, không lặp lại. Các nhà văn, nhà thơ hiện đại đều có ý thức sâu sắc về sự riêng biệt, độc đáo của mình và tự nhận thức, tự bộc lộ cái tôi riêng biệt, độc đáo ấy trong các tác phẩm. Xuân Diệu khẳng định: "Ta là Một, là Riêng, là Thứ Nhất,/ Không có chi bè bạn nổi cùng ta.". Thế Lữ cho rằng: "Tôi chỉ là một khách tình si/ Ham vẻ đẹp có muôn hình, muôn thể",...
Việc đề cao có tính đã dẫn đến diện mạo phong phú của văn học hiện đại và sự đa dạng của các phong cách nghệ thuật. Thế giới được khám phá ở nhiều chiều kích, với nhiều góc nhìn, thể hiện những tư tưởng rất khác nhau của các tác giả, mặc dù sáng tác trong cùng một thời đại. Ở Pháp, trong khi Vich-to Huy-gô (Victor Hugo) tràn đầy cảm hứng với việc đề cao tình yêu thương và khao khát xây dựng một thế giới lí tưởng, nơi người nghèo được che chở, công lí được thực thi, những bất bình đẳng bị xoá bỏ, thì Ban-dắc (Balzac) lại dẫn tâm lực thể hiện sự tan vỡ của những ảo mộng, phê phán sự lên ngôi của xã hội đồng tiền và sự tha hoá của con người. Ở Việt Nam, trong khi một số nhà văn Tự lực văn đoàn vẽ lên một hiện thực không tưởng đầy màu sắc lãng mạn, thì Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan có xu hướng phơi bày một hiện thực trần trụi, nghiệt ngã, nơi những người nông dân bị dồn đến chân tường của sự bắn cùng hoá; Vũ Trọng Phụng dùng tiếng cười để nhạo báng xã hội giả dối; Nam Cao lại nghiên ngắm, phân tích về căn nguyên của những bi kịch con người.
– Sự phá vỡ điểm phạm: Văn học hiện đại có xu hướng phá vỡ những điểm phạm, khuôn mẫu nhận thức và biểu đạt đã định hình trong văn học trung đại. Trong thơ ca. sự phá vỡ điển phạm thể hiện ở việc chống lại các công thức gò bó, sáng tạo ra những hình ảnh, cách thức biểu đạt mới, những thế thơ mới,...; ví dụ, những cách kết hợp từ ngữ mới lạ trong thơ của nhóm Xuân thu nhã tập, những bài thơ không vẫn của Nguyễn Đình Thi,... Trong văn xuôi tự sự, sự phá vỡ điển phạm thể hiện ở việc sử dụng thù pháp tả chân; việc xoá bỏ những công thức về cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ
Trang 6
trong tiểu thuyết; việc sáng tạo ra những thể loại mới như tiểu thuyết điện ảnh, truyện cực ngắn;... Trong kịch, sự phá vỡ điển phạm thể hiện ở việc phá bỏ quy tắc tam duy nhất (duy nhất về thời gian, duy nhất về địa điểm, duy nhất về hành động); việc sáng tạo nên những kiểu nhân vật mới (ví dụ: nhân vật đồ vật trong kịch của l- ô-nét-xcô (lonesca), Bếch-két (Beckett); việc tạo ra những thể loại kịch mới như kịch phi lí, kịch tự sự,...
– Sự cách tân về nghệ thuật: Ý thức đề cao cá tính và sự phá bỏ những diễn phạm của văn học trung đại đã mở đường cho những cách lẫn nghệ thuật mang tính đột phá trong văn học hiện đại. Các trào lưu văn học liên tục thay thế, phủ định lẫn nhau. Thơ tượng trưng chủ nghĩa đề cao trực giác, chống lại nguyên tắc giải bày cảm xúc của thơ ca lãng mạn, nhấn mạnh vai trò của âm nhạc, chủ trương sử dụng các ám dụ, biểu tượng, tạo nên một mạch liên kết nhìn bề ngoài có vẻ rời rạc, dứt đoạn, không liên tục. Thơ siêu thực chủ nghĩa lại đi sâu thăm dò tiềm thức, chủ trương một lối viết tự động, để cho “ngòi bút tự chạy trên trang giấy". Tiểu thuyết hiện thực chủ nghĩa thế kỉ XIX chủ trương “một cuốn tiểu thuyết là một tấm gương kéo dài đi dạo trên mặt con đường cái lớn" (Xtăng-đan – Stendhal), nhà văn là "thư kí trung thành của thời đại" (Ban-dắc). Trong khi đó, tiểu thuyết của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo thế kỉ XX lại đề cao phương diện huyền thoại, kì ảo của thực tại, những bí ẩn của cõi nhân sinh. Sự cách tân không ngừng đó đã khiến cho văn học hiện đại có một nhịp độ phát triển cực kì nhanh chóng và tạo nên nhiều thành tựu rực rỡ.
– Cảm quan cô đơn, bất an, hoài nghi trước thực tại: Khác với thái độ an nhiên, điềm tĩnh thường thấy trong các tác phẩm trung đại, văn học hiện đại thể hiện nỗi cô đơn, sầu muộn của chủ thể và cái nhìn bi đát tuyệt vọng, hoang mang trước một thực tại xa lạ, hỗn độn, phi lí. Âm hưởng chủ đạo trong văn học hiện đại là nỗi buồn sầu, cảm giác bị vây bủa trước một thế giới chật chội "Tôi là con nai bị chiều đánh lưới/ Không biết đi đâu đứng sầu bóng tối" (Xuân Diệu); cảm giác muốn trốn chạy khỏi một thế giới đỗ vỡ “anh đưa em đi trốn/ những giày vò ngày mai" (Thanh Tâm Tuyền);
Ét-vát Mun (Edvard Munch), Tiếng thét, 1893
Nguồn: http://britonnica.com
Trang 7
nỗi chông chênh của con người khi đối diện với thời gian “Tóc trăng vằng vặc trắng/ Gối bạc đầu vào đâu” (Lê Đạt). Con người trong văn học hiện đại là con người bị tha hoá trong thời đại lên ngôi của thế giới vật chất, của những dây chuyền sản xuất công nghiệp và cô đơn, hoang mang trước một thực tại phi lí, không thể nhận thức, giải thích. Đó là anh nhân viên tiếp thị Grê-gô Xam-xa (Gregor Samsa) một ngày kia tỉnh dậy và thấy mình biến thành một con bọ khổng lồ trong Hoá thân của Phran-dơ Cáp-Ca (Franz Kafka), là những nhân vật không có lí trí, cảm xúc và tuyệt đối cô đơn trong vở kịch Những chiếc ghế của l-ô-nét-xcô. Đó là những cá thể mang trong mình nỗi cô đơn bản thể, truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác trong Trăm năm cô đơn của Mác-két (Marquez). Đó là nỗi đau khổ, dằn vặt, cảm giác chán chường, vô nghĩa của một thế hệ mất mát bị cuốn vào những cuộc chiến tranh khủng khiếp và vô nghĩa trong các tác phẩm của Hê-minh-uê (Hemingway),... Đối lập với sự tin tưởng vào đạo đức, tôn giáo của thời kì trung đại, niềm tin sâu sắc về con người trong thời đại Phục hưng, sự đề cao lí trí được củng cố mạnh mẽ vào thế kỉ XVII, văn học hiện đại thể hiện rõ sự hoài nghi con người, hoài nghi thực tại, hoài nghi lí trí và tìm tòi, suy nghiệm về các phương diện phi lí trí của con người như trực giác, vô thức, tiềm thức,... Vì lẻ đó, văn học hiện đại là lời cảnh tỉnh đối với nhân loại về nguy cơ xói mòn nhân tính trong một thời đại đầy những xáo trộn, biến động đầu thế kỉ XX, với những cuộc cách mạng làm đảo lộn trật tự xã hội, những cuộc chiến tranh kinh hoàng và sự bùng nổ của nền sản xuất công nghiệp. Cảm quan hiện đại này đã dẫn đến sự ra đời của những thủ pháp nghệ thuật đặc biệt trong văn chương như kĩ thuật dòng ý thức, trần thuật phân mảnh, ám dụ, huyền thoại hoá,...
