Trang 45
Yêu cầu
• Nêu được ấn tượng nổi bật về tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học trong sự so sánh hợp lí với tác phẩm gốc.
• Phân tích được cách chuyển thể tác phẩm văn học của tác giả.
• Đánh giá được vị thế tồn tại độc lập của tác phẩm nghệ thuật chuyển thể từ văn học.
• Trình bày các luận điểm một cách sáng rõ, mạch lạc, logic; chọn lọc và phân tích được các dẫn chứng phù hợp để làm sáng tỏ các luận điểm.
• Sử dụng một cách linh hoạt các phương tiện phi ngôn ngữ.
I. VIẾT BÀI PHÂN TÍCH, GIỚI THIỆU MỘT TÁC PHẨM ĐIỆN ẢNH ĐƯỢC CHUYỂN THỂ TỪ VĂN HỌC(*)
1. Đọc bài viết tham khảo
Những người thợ xẻ – từ văn học đến điện ảnh (**)
Lê Hồng Lâm
Giới thiệu về bộ phim và tác phẩm văn học được chuyển thể.
Sau Tuớng về hưu (1988) của Nguyễn Khắc Lợi và Thương nhớ đồng quê của Đặng Nhật Minh (1995), thêm một truyện ngắn nữa của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp trở thành chất liệu đặc sắc cho diện ảnh trong thập niên 90, khi bộ môn nghệ thuật này đang dẫn dẫn vượt thoát khỏi âm hưởng kéo dài của những bộ phim chiến tranh và hậu chiến để đi vào nhưng chủ đề phức tạp về nhận tinh trong đời sống hiện đại. Những người thợ xẻ do Vương Đức
__________________________________________________________________
(*) Phần 2 của chuyên đề chỉ tập trung hướng dẫn thực hành viết và thuyết trình về tác phẩm điện ảnh chuyển thể. Đây là cách xử lí phù hợp với điều kiện tiếp xúc nghệ thuật của học sinh trong bối cảnh hiện nay: tác phẩm điện ảnh chuyển thể có thể được tìm xem dễ dàng hơn một số tác phẩm chuyển thể từ văn học) thuộc các loại hình nghệ thuật khác. Hơn nữa, các thuật ngữ chuyên môn của hội hoạ, âm nhạc không dễ vận dụng khi học chuyên đề, mặc dù học sinh đã được học các môn Mĩ thuật, Âm nhạc. Tuy nhiên, mục Yêu cầu vẫn để ngỏ khả năng cho học sinh viết và thuyết trình về những tác phẩm thuộc loại hình nghệ thuật khác thội hoạ, âm nhạc,...) được xây dựng trên cơ sở chuyển thể tác phẩm văn học.
(**) Nhan đề văn bản do người biên soạn sách giáo khoa đặt.
Trang 46
đạo diễn ra mắt năm 1998 - dựa theo truyện ngắn cùng tên và một phần của truyện Con gái Thủy Thần của Nguyễn Huy Thiệp – tiếp tục mạch chủ đề này. Từ ngôn ngữ văn chương qua ngôn ngữ điện ảnh, phiên bản điện ảnh dã có sự điều chỉnh, thay đổi ít nhiều và phần nào phá vỡ kết cấu tự sự mang đậm phong cách của nhà văn. Một số ý kiến đương thời cho rằng Vương Đức đã phá hỏng chất tự sự và "ý tại ngôn ngoại" của Nguyễn Huy Thiệp qua phong cách dàn dựng có phần khốc liệt, bạo lực của anh. Tuy nhiên, với tư cách một tác phẩm độc lập, phim Những người thợ xẻ vẫn tạo được hiệu ứng thị giác mạnh mẽ với câu chuyện về một nhóm thợ “kéo cưa lừa xẻ” và những cái giá phải trả vì "ăn của rừng rung rung nước mắt”,...
NHỮNG NGƯỜI THỢ XẺ (1998)
Hãng phim: Hàng phim truyện Việt Nam
Thời lượng: 78 phút
Đạo diễn: Vương Đức
Kịch bản: Sơn Trang (dựa theo truyện ngắn cùng tên của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp)
Quay phim: Vũ Quốc Tuấn
Âm nhạc: Đỗ Hồng Quân
Diễn viên: Quốc Trị, Lê Vũ Long, Thu Hà, Vũ Đình Thân, Ngọc Bích
Giải thưởng: Bông sen bạc
Kịch bản xuất sắc nhất (Sơn Trang)
Nam diễn viên chính xuất sắc nhất (Quốc Trị) tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ mười hai (1999)
Bộ phim mở đầu với chuyến xe khách chở nhóm thợ xẻ từ miền xuôi lên miền ngược để tính kế mưu sinh, trong đó thủ lĩnh là Bường (Quốc Trị đóng), một kẻ ít học nhưng trải đời, hay triết lí, thích ví von; Ngọc (Lê Vũ Long), một cậu sinh viên rớt tốt nghiệp đại học, đa sầu đa cảm lên rừng kiếm sống để trưởng thành; hai anh em Biên, Biền, và Dĩnh, đứa con trai cả của Bường đi theo phụ bếp núc. Ngay từ đầu, đạo diễn đã chọn thủ pháp xen kẽ song hành giữa hiện tại và hồi ức. Nếu trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, mạch tự sự của tác phẩm được dẫn dắt qua lời kể của Ngọc thì trong bộ phim của Vương Đức, đạo diễn chọn hai góc nhìn chủ quan của cà Bường lẫn Ngọc. Cùng trên một chuyến xe lên Tây Bắc, hai gã đàn ông này trôi theo hai dòng suy tưởng khác nhau. Bường nhớ về những năm tháng mở quán thịt chó bằng cách đi đánh bả chó trong làng cho đến khi quán của gã bị đốt cháy; Ngọc nhớ về mối tình đầu nhiều tổn thương với cô giáo Phượng (Thu Hà). Hai góc nhìn song hành và thủ pháp xen kẽ giữa thực tại và hồi tưởng này tiếp diễn trong phần đầu phim,
So sánh nghệ thuật tự sự trong truyện và phim.
Trang 47
một cách thông minh để giới thiệu về hai nhân vật chính và cuộc đối đầu giữa họ trong phần còn lại của phim.
Diễn biến của bộ phim được đẩy nhanh trong phần tiếp theo, khi nhóm thợ xẻ được hai vợ chồng công nhân ở lâm trường Binh Minh giới thiệu để xẻ gỗ cho ông Thuyết (Vũ Đình Thân), một cán bộ kiểm lâm keo kiệt luôn tàn cách bóc lột sức lao động của nhóm thợ. Nhưng Bường, với sự ma mãnh, quỷ quyệt của một kẻ trải đời, nắm rõ luật rừng cùng triết lí “kéo cưa thì lừa xẻ" tìm cách để bán gỗ lậu thu lợi về cho mình. Phần cuối của phim với những biến cố xảy ra dồn dập khiến nhịp phim nhanh và lôi cuốn. Mâu thuẫn ngấm ngầm trở thành xung đột lên đến cao trào giữa Bường và Ngọc; vụ tai nạn bị lưỡi cưa cắt rời ngón chân cái của Ngọc, Bường bị một con gấu tấn công và Dĩnh, cậu con trai của anh ta bị cây gỗ để chết,... là những cái giá phải trả của những kẻ “kéo cưa lừa xẻ”.
Bộ phim có thời lượng khá ngắn (78 phút) với nội dung được nén chặt và bung phá trong một không gian vừa rộng lớn vừa âm u hoang vắng của núi rừng Tây Bắc. Các góc máy thường ở trên cao xuống như "con mắt của trời”, ghi lại những sinh hoạt của nhóm thợ xẻ trong cuộc vật lộn mưu sinh khi mà nhân tính của mỗi người, đặc biệt là Bường và Ngọc dần dần được bộc lộ.
So sánh nhân vật trong tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh.
Nhân vật đặc sắc mang đậm "chất" của Nguyễn Huy Thiệp nhất là Bường, gây ấn tượng mạnh mẽ với người xem. Bường là một kẻ thất học nhưng trải đời; lưu manh nhưng vẫn giữ được sự chất phác nông dân, thích tung hê tất cả nhưng vẫn trọng đạo đức, tình nghĩa. Hắn là một khối mâu thuẫn vừa tha hóa, vừa có phẩm chất còn tử tế còn sót lại. Biên kịch và đạo diễn giữ lại hầu hết những câu thoại ngắn trong truyện mang tính triết lí đời sống hay khi ví von dân dã của nhân vật đặc sắc này. “Kéo cưa thì phải lừa xẻ”, “Mưa lúc nào mát mặt lúc ấy" là triết lí sống của Bường, một kẻ mảnh lới lừa lọc, một “sản phẩm" của sự tha hoá và biến chất khi những giá trị cuộc sống bắt đầu đảo lộn.
Đối lập với Bường là Ngọc một chàng thanh niên mới lớn có học nhưng đa sầu đa cảm, mang trong lòng vết thương của mối tình đầu nhưng đồng thời cũng có sự khôn ngoan, lọc lõi mà Bường gọi là "lưu manh tri thức". Bường và Ngọc không ai xấu hoàn toàn, cũng không ai tốt hoàn toàn. Dù là hai nhân vật đặc trưng trong văn chương Nguyễn Huy Thiệp và một lần nửa sống động trên màn ảnh qua diễn xuất của Quốc Trị và Lê Vũ Long.
Trang 48
Ngôn ngữ điện ảnh của Vương Đức phát huy hiệu quả thị giác trong hai cảnh gây sốc khi đặc tả cảnh Ngọc bị lưỡi cưa xén ngón chân và sau đó là cảnh ngón chân bị hoại tử buộc phải chặt bằng rựa. Lối dàn dựng mang tính “tự nhiên chủ nghĩa” tỏ ra hiệu quả trong hai cảnh này.
Khái quát những đặc sắc bao trùm, nổi bật nhất của tác phẩm điện ảnh tác phẩm văn học.
Những người thợ xẻ kết thúc với hình ảnh những bông hoa ban trắng phủ trên xác của Dĩnh, cậu bé ngây thơ trong sáng phải bỏ mạng lại giữa rừng và hành trình lầm lũi trở về của bốn kẻ còn lại trong nhóm thợ xẻ. Những chủ đề ngầm ẩn về luật nhân quả, sự lưu manh hoá và thức tỉnh lương tri của Nguyễn Huy Thiệp trong truyện ngắn được Vương Đức thể hiện rõ nét hơn với góc nhìn trực diện và bằng một thứ ngôn ngữ điện ảnh vừa trữ tình vừa bạo lực, chất chứa những ngột ngạt chờ bùng nổ.
(Lê Hồng Lâm, 101 bộ phim Việt Nam hay nhất, NXB Thế giới - Công ti cổ phần Văn hoa và Truyền thông Nhà Nam Hà Nội, 2018, tr. 249 – 252)
Trả lời câu hỏi
1. Bài viết "Những người thợ xẻ" – từ văn học đến điện ảnh được bố cục như thế nào?
2. Tác giả đã phân tích bộ phim chuyển thế trên những khía cạnh nào?
3. Tóm tắt các luận điểm, lí lẽ và bằng chứng được tác giả sử dụng trong bài viết.
2. Thực hành viết
Chuẩn bị
Sau khi đọc tác phẩm văn học và xem bộ phim chuyển thể, cần;
– Lập bảng so sánh các yếu tố như nhân vật, cốt truyện, bối cảnh, mở đầu, kết thúc, thông điệp,... trong hai tác phẩm; chú ý đến những nội dung đã được chọn lọc hoặc loại bỏ, những yếu tố được tô đậm hoặc bổ sung, các yếu tố đã bị "làm mờ" (vô tình hay cố ý) trong quá trình chuyển thể.
– Ghi ngắn gọn những nhận định của bạn về bộ phim chuyển thể trên các phương diện: diễn xuất của diễn viên, cách dàn cảnh, bố cục và hình ảnh, cách phối hợp âm thanh, góc quay.
– Suy luận để tìm ra ý nghĩa của các hình ảnh, biểu tượng, nhân vật, thông điệp của nhà làm phim được chuyền tải trong tác phẩm.
Trang 49
Tìm ý, lập dàn ý
– Xác định ý tưởng trung tâm cho bài viết. Ý tưởng trung tâm có thể là một ấn tượng bao trùm, xuyên suốt khi xem phim, là điểm khác biệt hay sáng tạo nổi bật của bộ phim so với tác phẩm văn học gốc, là một hiệu ứng kĩ thuật đặc biệt mà nhà làm phim đã sử dụng để gây ấn tượng mạnh mẽ với người xem, là một chủ đề nổi bật trong bộ phim, Hãy viết một câu để tóm tắt ý tưởng trung tâm của bạn.
– Chọn lọc, sắp xếp các ý theo trật tự logic và làm nổi bật ý tưởng trung tâm. Có nhiều cách sắp xếp ý, ví dụ:
+ Sắp xếp theo quan hệ đối sánh: So sánh bộ phim và tác phẩm văn học lần lượt theo các phương diện như nhân vật, sự kiện, cốt truyện, bối cảnh, thông điệp,... từ đó chỉ ra các điểm tương đồng, khác biệt, những sáng tạo riêng của nhà làm phim so với tác phẩm gốc.
+ Sắp xếp theo trật tự thời gian: Phân tích bộ phim theo trật tự thời gian (tả cảnh mở đầu tới cảnh kết thúc), so sánh với tác phẩm văn học và nêu rõ các suy nghĩ, nhận định và từng cảnh.
+ Sắp xếp theo ấn tượng, cảm xúc của người xem: Nếu một số ấn tượng chính khi xem bộ phim và khi đọc tác phẩm văn học, sử dụng các dẫn chứng để làm sáng tỏ các ấn tượng đó.
Viết
Bài giới thiệu về một tác phẩm điện ảnh được chuyển thể từ tác phẩm văn học có thể tồn tại dưới hình thức một bài điểm phim với dung lượng ngắn (hướng tới độc giả là những người không có kiến thức chuyên sâu về điện ảnh, nhằm giới thiệu những bộ phim mới), hoặc dưới dạng một bài phân tích sâu hướng tới độc giả là những người đã xem phim và muốn hiểu sâu hơn về giá trị của bộ phim),... Tuỳ theo mục đích bài viết và đối tượng người đọc mà bài viết sẽ có dung lượng cũng như cấu trúc, cách diễn đạt khác nhau. Song nhìn chung, bài giới thiệu một tác phẩm điện ảnh chuyển thể thưởng có bố cục như sau:
– Mở bài: Giới thiệu về bộ phim (tên phim, tên đạo diễn, năm sản xuất, phát hành) và tác phẩm văn học được chuyển thể (tên tác phẩm văn học, tên tác giả,...); nêu những ấn tượng chính về bộ phim hoặc điểm khác biệt nổi bật giữa bộ phim và tác phẩm văn học.
– Thân bài: Trình bày các luận điểm chính; phần tích một số dẫn chứng cụ thể lấy từ bộ phim và tác phẩm văn học được chuyển thể; liên hệ với bối cảnh ra đời của bộ phim để lí giải thông điệp mà đạo diễn và nhóm làm phim muốn chuyền tải.
– Kết bài: Tóm tắt các vấn đề chính, đánh giá những sáng tạo nổi bật của nhà làm phim, khái quát giá trị của bộ phim (có thể gợi mở những ý tưởng, hướng nghiên cứu mới về tác phẩm điện ảnh này).
Trang 50
Chỉnh sửa, hoàn thiện
Bài giới thiệu về một tác phẩm điện ảnh chuyển thể có thể được công bố dưới dạng một bài viết trên báo, website hoặc dưới dạng audio, video clip. Trước khi công bố, người viết cần đọc lại và chỉnh sửa bài dựa trên bảng gợi ý sau:
| STT | Tiêu chí | Kết quả | |
| Đạt | Chưa đạt | ||
| 1 | Bố cục bài viết có đầy đủ ba phần: Mở bài, Thân bài, Kết bài. | ||
| 2 | Bài viết làm rõ được sự khác biệt hoặc sáng tạo nổi bật của bộ phim so với tác phẩm văn học. | ||
| 3 | Bài viết phân tích được các yếu tố đặc trưng của ngôn ngữ điện ảnh như dàn cảnh, bố cục, hình ảnh, âm thanh, diễn xuất,... | ||
| 4 | Các luận điểm được trình bày một cách sáng rõ, mạch lạc, logic. | ||
| 5 | Các dẫn chứng xác đáng, giàu sức thuyết phục, làm nổi bật luận điểm. | ||
| 6 | Dùng từ ngữ chính xác, tuân thủ các chuẩn mực về ngữ pháp và chính tả. | ||
II. THUYẾT TRÌNH VỀ MỘT TÁC PHẨM ĐIỆN ẢNH ĐƯỢC CHUYỂN THỂ TỪ VĂN HỌC
Chuẩn bị
– Xác định đối tượng người nghe, mục đích và bối cảnh bài thuyết trình: Cần tự đặt ra những câu hỏi như bài thuyết trình hướng tới ai, ở trình độ nào, nhằm mục đích gì, được trình bày ở đâu, trong thời gian nào, với thời lượng bao lâu, có những phương tiện hỗ trợ gì. Dựa trên những câu hỏi này, xác định dung lượng, thời gian, mục đích cũng như cách trình
bày bài thuyết trình.
– Xây dựng dàn ý cho bài thuyết trình: Từ nội dung bài giới thiệu đã chuẩn bị ở phần Viết và bằng sự hiểu biết về đối tượng người nghe, hay chọn lọc các thông tin để xây dựng dàn ý cho bài thuyết trình. Bài thuyết trình không nhất thiết phải lập lại toàn bộ các thông tin trong bài viết, cần nêu bật những luận điểm quan trọng, những phát hiện mới mẻ, thú vị một cách ngắn gọn.
– Chọn lọc các phương tiện phi ngôn ngữ để hỗ trợ cho bài thuyết trình: Để tạo hứng thú và giúp người nghe dễ dàng nắm bắt thông tin, nên sử dụng các phương tiện trực quan như các hình ảnh, video clip, sơ đồ, bảng biểu,... Mỗi loại phương tiện trực quan có một hiệu ứng và tác dụng khác nhau:
Trang 51
+ Hình ảnh tĩnh (nhân vật, bối cảnh, sự kiện): có thể được sử dụng để làm nổi bật bố cục, ánh sáng, màu sắc, góc quay, tính cách và cảm xúc của nhân vật, không khí của sự kiện,...
+ Video clip: phù hợp để phân tích các hiệu ứng âm thanh, diễn biến tâm trạng của nhân vật, diễn biến của cốt truyện, sự thay đổi điểm nhìn,...
+ Bảng biểu, sơ đồ: phù hợp để tổng hợp diễn biến cốt truyện, khái quát đặc điểm của nhân vật, so sánh điểm giống và khác nhau giữa tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh.
Thuyết trình
– Để hỗ trợ cho việc tiếp nhận của người nghe, người nói cần nhấn mạnh các thông tin quan trọng bằng cách sử dụng ngữ điệu hoặc lặp lại các từ ngữ, câu, ý quan trọng, đồng thời diễn đạt một cách ngắn gọn, mạch lạc.
– Mỗi khi nêu một luận điểm, cần phân tích các ví dụ cụ thể và sử dụng các phương tiện trực quan như hình ảnh, video clip để chúng minh cho luận điểm của mình.
– Cần duy trì sự giao tiếp với người nghe bằng cách sử dụng ánh mắt, cử chỉ, ngữ điệu, hoặc đặt ra các câu hỏi để thu thập ý kiến phản hồi.
Trao đổi, thảo luận
| Người nghe | Người nói |
| Người nghe có thể đưa ra những phản hồi tích cực về bài thuyết trình bằng cách: – Chia sẻ các nhận xét, đánh giá của mình về bài thuyết trình (những luận điểm của người nói có khách quan, mới mẻ, thuyết phục hay không; các phương tiện phi ngôn ngữ được sử dụng trong bài thuyết trình có hiệu quả hay không;...). – Trả lời những câu hỏi thảo luận mà người nói đặt ra sau bài thuyết trình. – Đặt câu hỏi cho người nói để hiểu rõ hơn về bộ phim và tác phẩm văn học cũng như các ý tưởng của người nói. – Phản biện các lập luận của người nói hoặc trình bày các diễn giải khác của mình về mối quan hệ giữa tác phẩm văn học và lúc phẩm điện ảnh chuyển thể. | – Sau khi kết thúc bài thuyết trình và lắng nghe các ý kiến nhận xét, đánh giá, có thể nêu một số câu hỏi để mọi người tiếp tục thảo luận về vấn đề, ví dụ: + Ngoài những nội dung chúng tôi vừa trình bày, bạn còn nhận ra những điểm khác biệt nào giữa tác phẩm văn học và bộ phim? Sự khác biệt đó có ý nghĩa gì? + Bạn suy nghĩ gì về hình ảnh hoặc cảnh quay trong bộ phim? Bạn có đồng ý với phân tích của chúng tôi hay không? + Luận điểm nào trong bài thuyết trình của chúng tôi khiến bạn thấy tâm đắc hoặc chưa thực sự thuyết phục? + Bài thuyết trình của chúng tôi gợi cho bạn những ý tưởng mới nào? + Nếu là người thuyết trình, bạn sẽ triển khai theo cách nào? – Tranh luận với người nghe về những ý kiến phát sinh trong quá trình trao đổi. |
