Trang 7
II. MỘT SỐ TÍN NGƯỠNG Ở VIỆT NAM
Ở Việt Nam có nhiều loại hình tín ngưỡng khác nhau. Tuỳ từng góc độ tiếp cận, có thể chia làm các loại hình tín ngưỡng chính như: tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, thờ anh hùng dân tộc, thờ tổ nghề, thờ cúng Thổ thần,...
1. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và Quốc tổ Hùng Vương
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trước hết là việc thờ cúng những người có cùng huyết thống đã mất (cụ kị, ông bà, cha mẹ,...) trong gia đình, dòng họ để tưởng nhớ công sinh thành, nuôi dưỡng. Đồng thời, ở phạm vi rộng, thờ cúng tổ tiên còn bao gồm thờ cúng những người có công với cộng đồng và sáng lập quốc gia.
Hình 3. Một ban thờ tổ tiên của người Việt Nam
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên có nguồn gốc sâu xa từ thời công xã thị tộc. Về sau, với ảnh hưởng của Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo, tín ngưỡng này được củng cố và bổ sung những nhân tố mới.
Trang 8
| Kết nối với internet Em hãy truy cập internet, tìm hiểu chương trình “Tục thờ cúng tổ tiên của người Việt” (thực hiện năm 2021), thuộc Đề án “Hỗ trợ thông tin, tuyên truyền về dân tộc, tôn giáo” của Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV). |
Nho giáo với những quy chuẩn đạo đức răn dạy con người phải biết tôn ti trật tự, hiếu nghĩa với tổ tiên.
Phật giáo với những quan niệm nhân quả, luân hồi,... đã làm phong phú quan niệm về “sống, chết” của con người.
Đạo giáo đã bổ sung những quan niệm và nghi thức cúng bái, tế tự,...
Thờ cúng tổ tiên trong mỗi gia đình Việt Nam diễn ra thường xuyên, đặc biệt vào ngày giỗ, dịp lễ, tết,...
Hình 4. Một cảnh trong lễ tế tổ họ Hồ ở Quỳnh Lưu (Nghệ An)
Ngoài phạm vi gia đình, dòng họ, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên còn mở rộng trong làng xã (thờ tổ làng, tổ nghề) và cả nước (thờ Quốc tổ Hùng Vương).
Trong tâm thức người Việt Nam, các Vua Hùng được coi là biểu tượng, vị tổ dựng nước của dân tộc.
| EM CÓ BIẾT? Tháng 2 – 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kí sắc lệnh cho phép công chức nghỉ ngày 10 tháng Ba âm lịch hằng năm để tổ chức các hoạt động giỗ Tổ Hùng Vương. Từ năm 2007, Bộ Luật Lao động quy định người lao động được nghỉ làm việc và hưởng nguyên lương vào ngày giỗ Tổ Hùng Vương. |
| TƯ LIỆU. Trong ngày giỗ Tổ Hùng Vương năm 1969, Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã phát biểu: “Từ lòng biết ơn đến sự tôn kính các thế hệ tiền nhân và tổ tiên gia đình, dòng họ, dân tộc ta đã phát triển hình thức sinh hoạt văn hoá tinh thần ấy thành một đạo lí và tín ngưỡng dân tộc độc đáo, là tín ngưỡng và phụng thờ một tổ tiên chung của toàn dân tộc – các Vua Hùng”. (Nhân ngày giỗ Tổ Vua Hùng mổng Mười tháng Ba âm lịch, Báo Nhân dân, ngày 29 – 4 – 1969). |
Trang 9
Bảng 1. Nguồn gốc, thời gian, địa điểm tổ chức và các hoạt động chính trong lễ giỗ Tổ Hùng Vương
| Nguồn gốc | Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương khởi nguồn từ tục thờ thần tự nhiên, về sau có thờ các Vua Hùng. Từ thời vua Lê Thánh Tông, lễ hội Đền Hùng được coi là lễ tế cấp quốc gia. Từ năm 1917, vua Khải Định chính thức lấy ngày 10 tháng Ba âm lịch làm ngày tế lễ chính. |
| Địa điểm | Khu di tích lịch sử Đền Hùng (Phú Thọ). |
| Thời gian | - Diễn ra từ ngày 1 đến hết ngày 10 tháng Ba âm lịch hằng năm. - Tổ chức lễ trọng thể vào ngày chính hội (ngày 10 tháng Ba). |
| Hoạt động chính | – Lễ dâng hương tại Đền Thượng, Đền Trung, Đền Hạ, Đền Giếng; lễ rước kiệu của các làng: Tiên Cương, Hy Cương, Phượng Giao, Cổ Tích. - Sau lễ tế có hát Xoan (ở Đền Thượng), hát Ca trù (ở Đền Hạ) và nhiều trò chơi dân gian khác. |
Hình 5. Người dân tham gia lễ giỗ Tổ Hùng Vương (Phú Thọ)
Lễ hội Đền Hùng được xem là lễ hội đặc biệt quan trọng của dân tộc Việt Nam nhằm thể hiện ý thức hướng về nguồn cội, phản ánh truyền thống tốt đẹp “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc.
Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày giỗ Tổ mồng Mười tháng Ba.
Trang 10
Câu hỏi
1. Chia sẻ việc thực hành, trải nghiệm thờ cúng tổ tiên (ở gia đình) hoặc tổ họ (ở dòng họ hoặc địa phương em): thời gian, địa điểm, thành phần tham dự, các nghi thức chính, ý nghĩa,...
2. Thông qua thực hành, trải nghiệm thực tế, kết hợp khai thác thông tin và tư liệu trong mục, hãy trình bày nguồn gốc, biểu hiện thực hành và giá trị nhân văn của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và thờ Quốc tổ Hùng Vương.
2 Tín ngưỡng thờ Mẫu
Thờ Mẫu là một tín ngưỡng nguyên thuỷ gắn với cư dân nông nghiệp, được hình thành từ nhiều tín ngưỡng bản địa khác nhau (thờ nữ thần trong tự nhiên, thờ Mẫu thần) cùng với những ảnh hưởng của Đạo giáo từ Trung Quốc.
Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam rất phong phú, đa dạng song đều nằm trong hai hệ thống: Mẫu thần và Mẫu Tam phủ, Tứ phủ.
Các vị Mẫu thần được thờ ở Việt Nam có nhiều nguồn gốc khác nhau: có Mẫu là thiên thần (được hình thành từ truyền thuyết, huyền thoại); có Mẫu là nhân thần (người có công trong quá trình dựng nước và giữ nước, xuất thân từ tầng lớp quyền quý và cả từ các tầng lớp khác).
Tam phủ trong điện thờ Mẫu gồm các vị thần cai quản ba miền: Thiên phủ, Địa phủ và Thoải phủ. Về sau, tục thờ Mẫu Thượng ngàn (Nhạc phủ) được kết hợp thêm vào Tam phủ thành Tứ phủ.
Bảng 2. Các dạng thức thờ Mẫu trong cả nước
| Ở miền Bắc | Ở miền Trung | Ở miền Nam |
| – Trước thế kỉ XV: thờ Mẫu thần như Quốc Mẫu Âu Cơ, Quốc Mẫu Tây Thiên, Đinh Triều Quốc Mẫu,... | Có cả thờ Mẫu thần và nữ thần (như thờ Tứ vị Thánh nương, Bà Ngũ Hành, nữ thần Thiên Y A Na, Pô Na-ga,...). | – Thờ nữ thần như: Bà Ngũ Hành, Tứ vị Thánh nương, Bà Thuỷ Long,... - Thờ Mẫu thần như: Bà Chúa Xứ, Bà Đen, Bà Thiên Hậu,... |
Hình 6. Ban thờ Mẫu tại Phủ Giày (Nam Định)
Hình 7. Ban thờ nữ thần Thiên Y A Na (Nha Trang)
Hình 8. Ban thờ Bà Chúa Xứ (An Giang)
Trang 11
| EM CÓ BIẾT? Năm 2016, Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được UNESCO ghi danh là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. |
Tín ngưỡng thờ Mẫu thể hiện triết lí tôn thờ người phụ nữ, người mẹ, là khát vọng duy trì nòi giống, cầu mong cuộc sống bình yên, có phúc, có lộc.
Đây là tín ngưỡng chứa đựng giá trị văn hoá nghệ thuật phong phú, thể hiện tính đặc sắc trong văn hoá bản địa Việt Nam.
Hình 9. Tem giới thiệu tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt
THỰC HÀNH TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU TAM PHỦ CỦA NGƯỜI VIỆT
DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ ĐẠI DIỆN CỦA NHÂN LOẠI VIỆT NAM
Câu hỏi
1. Trình bày những nét chính về tín ngưỡng thờ Mẫu. Tại sao nói tín ngưỡng thờ Mẫu là tín ngưỡng bản địa đặc sắc của Việt Nam?
2. Từ trải nghiệm thực tế của bản thân hoặc thông qua các phương tiện truyền thông, hãy chia sẻ việc thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở địa phương em sinh sống hoặc địa phương khác.
3 Tín ngưỡng thờ Thành hoàng
Thờ Thành hoàng là loại hình tín ngưỡng phổ biến ở nhiều làng xã Việt Nam (đặc biệt là vùng đồng bằng Bắc Bộ). Thần Thành hoàng – vị thần hộ mệnh, bảo vệ và ban phúc cho những người dân sinh sống trong làng xã được coi là biểu tượng thiêng liêng nhất của mỗi làng xã.
| EM CÓ BIẾT? Ban đầu, Thành hoàng là từ ghép dùng để chỉ vị thần coi giữ, bảo trợ cho một toà thành. Về sau, Thành hoàng dần trở thành một vị thần cai quản, bảo vệ và quyết định hoạ, phúc của một làng. Do vậy, hầu hết mỗi làng quê hay phố nghề đều lập đỉnh (hoặc miếu) thờ Thành hoàng. |
Trang 12
Bảng 3. Các vị thần, nhân vật được thờ làm Thành hoàng ở Việt Nam
| Nhiên thần | Nhân thần | ||
| Các vị Thần có nguồn gốc tự nhiên (núi, sông, đá,...) | Anh hùng dân tộc, danh nhân văn hoá, người có công đánh đuổi giặc ngoại xâm, phát triển văn hoá,... | Tổ nghề (người có công truyền dạy cho dân làng một nghề thủ công nào đó),... | Các nhân vật khác (người có công khai phá lập làng hoặc từ nơi khác đến nhưng hiển linh giúp làng). |
| Thần núi Tản Viên, thần Bạch Thạch, thần Tam Điệp Sơn,... | Bà Trưng, Bà Triệu, Dương Đình Nghệ, Tô Hiến Thành, Nguyễn Trung Ngạn,... | Hứa Vĩnh Kiều (tổ nghề làng gốm Bát Tràng, Phù Lãng), Nguyễn Công Truyền (tổ nghề đúc đồng làng Đại Bái),... | Thoại Ngọc Hầu (có công khai phá vùng đất An Giang); Nguyễn Tạo (có công lập làng Thủy Lạc, huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình),... |
Tín ngưỡng thờ Thành hoàng xuất hiện ở Việt Nam từ thời Bắc thuộc và từng bước phát triển thành tín ngưỡng mang đặc trưng riêng của người Việt Nam.
Từ thời Lý – Trần, các vua đều sắc phong cho vị thần bảo hộ kinh đô Thăng Long là Thành hoàng Đại vương. Sang thời Lê sơ, triều đình cũng cho lập đàn thờ Thành hoàng cùng với đàn tế các vị thần: Gió, Mây, Mưa, Sấm. Từ thời Lê trung hưng, tục thờ Thành hoàng có quy định riêng và ngày càng phổ biến trong các làng xã.
Hình 10. Đình Chèm (Hà Nội) – nơi thờ Thành hoàng Lý Ông Trọng
Tín ngưỡng thờ Thành hoàng của người Việt thể hiện lòng biết ơn những người có công, phản ánh ý thức giữ gìn luật lệ, lề lối gia phong của làng xã và tinh thần đoàn kết cộng đồng của nhân dân các địa phương.
Hình 11. Đình Thoại Ngọc Hầu (An Giang) – nơi thờ Thành hoàng Thoại Ngọc Hầu
Trang 13
Câu hỏi
1. Nêu những nét cơ bản về đối tượng thờ cúng và lịch sử phát triển của tín ngưỡng thờ Thành hoàng của người Việt. Tín ngưỡng này có giá trị như thế nào?
2. Từ trải nghiệm thực tế của bản thân hoặc thông qua các phương tiện truyền thông, hãy chia sẻ về tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng ở địa phương em hoặc địa phương khác.
4. Tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc
Tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc bắt nguồn từ đạo lí “uống nước nhớ nguồn”, thể hiện sự biết ơn những người có công với quê hương, đất nước. Đó là việc thờ phụng và ghi nhận vai trò của những người có đóng góp trong kháng chiến chống giặc ngoại xâm, khai hoang lập làng, chữa bệnh cứu dân, dạy học, truyền nghề,...
Hình 12. Đền thờ Hai Bà Trưng ở Mê Linh (Hà Nội)
Cơ sở thờ tự các anh hùng dân tộc trải dài khắp đất nước với nhiều tên gọi khác nhau như: đền, miếu, nhà thờ, khu tưởng niệm,...
Nghi lễ thờ cúng các anh hùng dân tộc thường được thực hiện vào ngày giỗ của các vị anh hùng và dịp mùa xuân, mùa thu trong năm.
Tín ngưỡng thờ cúng anh hùng dân tộc không chỉ giúp các thế hệ sau thể hiện lòng biết ơn tiền nhân mà còn giúp họ biết noi gương các bậc anh hùng trong công cuộc bảo
vệ và xây dựng đất nước hiện nay.
Câu hỏi
1. Nêu những nét chính về tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc của người Việt Nam.
2. Từ trải nghiệm thực tế của bản thân hoặc thông qua các phương tiện truyền thông, hãy chia sẻ một số hiểu biết của em về tín ngưỡng thờ một vị anh hùng dân tộc.
